- Kruna inggih Punika: pupulaning suara/ wianjana sane ngawetuang arti.
- Pepalihan kruna kapalih dados 2 soroh luirnyane:
A. Kruna Basa
Bali Nganutin Wewangsannyane (Kedudukannya)
Manut ring Wewangsan ipun kruna basa Bali kapaih dados solas soroh luirnyane:
1. Kruna Aran (Kata benda)
- Kruna Aran Sekala ( Kata Benda Kongkrit) umpami : Meja, Kursi, Gunung.
- Kruna Aran Niskala (Kata Benda Abstrak) umpami: angin, keneh, suargan.
2. Kruna Kria (Kata Kerja)
- Kruna Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif) umpami: Majalan, Nulis, Ngandik.
- Kruna Kria Linaksana (kata Kerja Fasif) umpami: Kakirim, Sinurat, Tulisa, kandika,
3. Kruna Kahanan (Kata keadaan) umpami : Putih, Tegeh, Bagus, Jemet, Lantang,
4. Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
- Kruna Wilangan Undagan (Tingkatan) umpami : sa, dua, telu, papat, lima, nenem,,
- Kruna Wilangan Pahan (Pecahan) umpami : tenga, seprapat,
- Kruna Wilangan gebogan (Jumlah) umpami : Lebak, Karobelah, Samas, Domas,
- Kruna Wilangan Pepasten umpami : biu aijas, jatma adiri,
- Kruna Wilangan Tan Janten umpami : liu, begeh, durinan, bedik,
5. Kruna Wawastan (Kata Sandang) umpami : I, Ni, Sang,
6. Kruna Pangarep (Kata Depan) umpami : di, ka, ba, I, ring, ri
7. Kruna Panyambung/Pangiket (Kata Sambung) umpami : Krana, yadiapin, wireh,
8. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
- Pangentos Jatma ka pertama umpami : Conto: iang, tiang, icang
Conto: iang, tiang, icang
- Pangentos Jatma kaping kalih : umpami Cai, Ragane
Conto: Cai, Ragane
- Pangentos Jatma kaping tiga umpami : ia, dane, ipun, ida
9. Kruna Panguuh (Kata Seru) umpami : aduh, arah,beh, ah, ih,
10. Kruna Keterangan umpami dini, ditu, semeng, sanja, peteng,
B. Kruna Basa Bali Nganutin Wangunnyane
Manut ring Wangunnyane kruna basa Bali kakepah dados limang soroh luirnyane:
1. Kruna Lingga
Inggih punika: Kruna sane durung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan)
Conto: jalan, jagur, laib, tulung, tresna,
2. Kruna Tiron
Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
- Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)
Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan,
sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
- Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
Conto: alapa, batise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
pangiringnyane.
- Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )
Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
3. Kruna Polah
Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
Conto:
Manut ring Wewangsan ipun kruna basa Bali kapaih dados solas soroh luirnyane:
1. Kruna Aran (Kata benda)
- Kruna Aran Sekala ( Kata Benda Kongkrit) umpami : Meja, Kursi, Gunung.
- Kruna Aran Niskala (Kata Benda Abstrak) umpami: angin, keneh, suargan.
2. Kruna Kria (Kata Kerja)
- Kruna Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif) umpami: Majalan, Nulis, Ngandik.
- Kruna Kria Linaksana (kata Kerja Fasif) umpami: Kakirim, Sinurat, Tulisa, kandika,
3. Kruna Kahanan (Kata keadaan) umpami : Putih, Tegeh, Bagus, Jemet, Lantang,
4. Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
- Kruna Wilangan Undagan (Tingkatan) umpami : sa, dua, telu, papat, lima, nenem,,
- Kruna Wilangan Pahan (Pecahan) umpami : tenga, seprapat,
- Kruna Wilangan gebogan (Jumlah) umpami : Lebak, Karobelah, Samas, Domas,
- Kruna Wilangan Pepasten umpami : biu aijas, jatma adiri,
- Kruna Wilangan Tan Janten umpami : liu, begeh, durinan, bedik,
5. Kruna Wawastan (Kata Sandang) umpami : I, Ni, Sang,
6. Kruna Pangarep (Kata Depan) umpami : di, ka, ba, I, ring, ri
7. Kruna Panyambung/Pangiket (Kata Sambung) umpami : Krana, yadiapin, wireh,
8. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
- Pangentos Jatma ka pertama umpami : Conto: iang, tiang, icang
Conto: iang, tiang, icang
- Pangentos Jatma kaping kalih : umpami Cai, Ragane
Conto: Cai, Ragane
- Pangentos Jatma kaping tiga umpami : ia, dane, ipun, ida
9. Kruna Panguuh (Kata Seru) umpami : aduh, arah,beh, ah, ih,
10. Kruna Keterangan umpami dini, ditu, semeng, sanja, peteng,
B. Kruna Basa Bali Nganutin Wangunnyane
Manut ring Wangunnyane kruna basa Bali kakepah dados limang soroh luirnyane:
1. Kruna Lingga
Inggih punika: Kruna sane durung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan)
Conto: jalan, jagur, laib, tulung, tresna,
2. Kruna Tiron
Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
- Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)
Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan,
sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
- Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
Conto: alapa, batise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
pangiringnyane.
- Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )
Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
3. Kruna Polah
Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
Conto:
|
|
4. Kruna Dwi Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kapingkalihan
Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
a. Kruna Dwi Sama Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap pingkalih.
Conto: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit,
b. Kruna Dwi Samatra Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih mauwah.
Conto: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok,
c. Kruna Dwi Maya Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging yening
kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.
Conto: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh,
d. Kruna Dwi Purwa Lingga
Ingih punika: kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang.
Conto: sesate, sesari, sesajen, dedalu,
e. Kruna Dwi Wesana Lingga
Inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk pangater
(paka-).
Conto: pakateltel, pakenyitnyit, pakecorcor,
5. Kruna Satma/Kata Majemuk Bali
Inggih punika:angkepan kalih kruna sane ngawetuang arti asiki
Sane nyinahang kruna satma ;
1. Genah aksara punika tusing dados silurang
2. Tan dados kaselagin antuk kruna-kruna
tiosan
3. Kruna kakalih sane maarti asiki
Kruna satma
kapalih dados kalih soroh luirnyane::
a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
-
Kruna satma
sane ngerasang arti inggih punika kruna sane mawit saking kalih kruna sane
dumunan kategesin antuk kruna sane pungkuran.
Conto: biu
batu, tiing ampel, pait makilit, jebu garum, peteng dedet, papah biu, nyuh
gading, manis nyer, selem denges
b.
Kruna Satma Tak Sepadan (Tak Setara)
-
Kruna Satma
Nyihnayang Matungkalik inggih punika kruna sane mawit saking kalih kruna lingga
sane madue tungkalikan
Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah bangun, lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah bangun, lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar