1. Tata Kruna Basa Bali
Kruna inggih punika pupulaning suara/wianjana sane ngwetuang
arti. Pepalihan kruna kapalih dados 2 soroh luirnyane:
A.
Kruna
Basa Bali Nganutin Wewangsannyane (Kedudukannya)
Manut ring Wewangsan ipun kruna basa Bali kapaih dados dasa
soroh luirnyane
1. Kruna Aran (Kata benda), kruna sane
nyinahang wastan barang.
·
Kruna
Aran Sekala (Kata Benda Kongkrit) upami: meja, kursi, gunung, msl.
·
Kruna
Aran Niskala (Kata Benda Abstrak) upami: angin, keneh, suargan, msl.
2. Kruna Kria (Kata Kerja), kruna
sane nyinahang nglaksanayang karya.
a.
Kruna Kria marupa kruna lingga
Upami:
juang, uber, jemak, msl.
b.
Kruna Kria marupa kruna tiron
·
Kruna
Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif) upami: majalan, nulis, ngandik, msl.
·
Kruna
Kria Linaksana (kata Kerja Fasif) upami: kakirim, sinurat, tulisa, kandika,
msl.
3. Kruna Kahanan (Kata keadaan), kruna
sane nyinahang jawentenan kruna aran upami: putih, tegeh, bagus, jemet, lantang,
msl.
4. Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
·
Kruna
Wilangan Ketekan upami : sa, dua, telu, papat, lima, nenem, msl.
·
Kruna
Wilangan Undagan/Panta (Urutan Bilangan) upami: kasa, karo,
katiga, kapat, ékan (satuan), dasan (puluhan), atusan (ratusan), péon (ribuan),
laksan (puluh ribuan), ketén (ratus ribuan), yutan (jutaan), bara (puluh
jutaan), ingel (ratus jutaan), miliar (miliaran)
·
Kruna
Wilangan Pahan (Pecahan) upami : tenga, seprapat, asibak, msl.
·
Kruna
Wilangan Gebogan (Jumlah) upami : lebak, karobelah, samas, domas, msl.
·
Kruna
Wilangan Pepasten upami : aijas, aijeng, abungkul, adiri, msl,
·
Kruna
Wilangan Tan Janten upami : liu, begeh, bedik, msl.
5. Kruna Wewastan (Kata Sandang), kruna
sane nyinahang wastan barang, manusa miwah buron. Kruna wewastan wenten sane
nyinahang:
a.
Kruna
wewastan wasta, upami : I, Ni, Luh, Putu, Made, Komang, Ketut, msl. Mawiguna
nyinahang wastan sang sor (rakyat)
b.
Kruna
wewastan parab, upami : sang, ngakan, dewa, gusti, msl. Mawiguna nyinahang
parab menak soran (arya)
6. Kruna Pangarep (Kata Depan) upami :
a.
andap
: di, ka, ba, i, msl.
b.
alus
: ring, ri, antuk/olih, saking, msl.
7. Kruna Panyambung/Pangiket (Kata
Sambung) upami :
a.
andap
: krana, yadiapin, tur, nanging, muah, msl.
b.
alus
: santukan, duaning, yadiastun, miwah, utawi, saha, msl.
8. Kruna Pangentos (Kata Ganti), kruna
sane kangge ngentosin wastan jatma. Kruna wewastan wenten tigang soroh luire:
·
Pangentos
jatma kapertama upami: iang, tiang, icang, kola, msl.
·
Pangentos
jatma kaping kalih upami: cai, ragane, gusti, ratu, dewa, msl.
·
Pangentos
jatma kaping tiga upami: ia, dane, ipun, ida, msl.
9. Kruna Panguuh (Kata Seru) upami:
a.
Tatuladan
suara: bur, dar, plak, briuk, tes, msl.
b.
Nyinahang
rasa: aduh, arah, beh, ah, ih, msl.
10. Kruna Paneges, sakadi: ya, ja, sih,
ke, te, msl.
11. Kruna Keterangan upami :
a.
Kruna
katerangan genah : daja, peken, carik, kota, sekolah, tukad
b.
Kruna
keterangan dauh : tuni, semeng, sanja, peteng, abulan,
B.
Kruna
Basa Bali Nganutin Wangunnyane
Manut
ring wangunnyane kruna basa Bali kakepah dados limang soroh luirnyane:
1. Kruna Lingga (Kata Dasar), inggih
punika kruna sane durung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan).
Manut wandannyane (kecap), kruna
lingga kapalih dados lelima inggih punika:
a. Kruna Lingga Awanda utawi Akecap
(satu suku kata)
Upami: yeh, poh, don, pis,
tas, lan, tur, len, joh, boh, bok, mas, tuh, luh, nah, nyak, ron, duk, msl.
b. Kruna Lingga Kalih Wanda utawi Duang
Wanda (dua suku kata)
Upami: durus, jalan, belus,
padem, ajeng, jemet, belog, lengit, putih, api, jaran, mani, lacur, bulan, msl. (kruna
lingga sane pinih akeh kawentenannyane ring kosa basa Bali).
c. Kruna Lingga Tigang Wanda (tiga suku
kata)
Upami: segara, sepatu,
pedanda, sengkala, cemara, prarai, keladi, cempaka, bendera, celagi, msl.
d. Kruna Lingga Petang Wanda
Upami: kalimayah,
katibangbung, liligundi, kaliasem, kalialah, kalimantek, kalikukun, celebingkah,
msl.
e. Kruna Lingga Limang Wanda
Upami: katiwawalan,
katibubuan, tambulilingan, katimumulan, kalisasuan, tamureretan, msl.
2.
Kruna
Tiron
(Kata Jadian), inggih
punika kruna sane sampun polih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
·
Pangater
: (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-,
dur-, swa-)
imba: aukud, majalan, sudharma,
kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan, sasampun, pitresna, pajalan,
durlaba, swabawa.
·
Pangiring
: ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
imba: alapa, batise, memene,
ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
·
Seselan
: ( -in-, -um-, -el-, -er- )
imba: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
·
Wewehan
gibung : (ka-an, ma-an, pa-an)
imba: kaduegan, majaguran,
palinggihan
3.
Kruna
Polah (Kata
Berimbuhan Sengau), inggih
punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
imba:
- Tulis = Nulis - Sampat
= Nyampat - Sinduk = Nyinduk
- Baca
= Maca
- Tundik = Nundik
- Kandik = Ngandik
- Kajang = Ngajang
- Pancing = Mancing
4.
Kruna
Dwi Lingga (Kata Ulang), inggih punika: kruna lingga sane kaping kalihan. Kruna
Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
a.
Kruna
Dwi Sama Lingga (Kata Ulang Murni), inggih punika kruna lingga sane kaucap
pingkalih
imba: gede-gede, mokoh-mokoh,
alit-alit, msl.
b. Kruna Dwi Samatra Lingga (Kata Ulang
Berubah Bunyi), inggih punika kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging
ucapan sane ping kalih mauwah (berubah)
imba: kitak-kituk, tundak-tundik,
delak-delik, dengak-dengok, msl.
c. Kruna Dwi Maya Lingga (Kata Ulang
Semu), inggih punika kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang
arti, nanging yening kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.
imba: kapu-kapu, kunang-kunang,
kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl
d. Kruna Dwi Purwa Lingga (Pengulanagan
Suku Kata Awal) inggih punika kruna lingga sane kecape ring ajeng
kapingkalihang.
imba: sesate, sesari, sesajen, msl
e. Kruna Dwi Wesana Lingga (Pengulanan
Suku Kata Akhir), inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur
kapingkalihan tur kadulurin antuk pangater
(pa-).
imba: paketeltel, pakenyitnyit,
pakecorcor, pakecoscos, msl.
5.
Kruna
Satma/Kata Majemuk Bali
Inggih
punika angkepan kalih kruna sane ngwetuang arti asiki. Sane nyinahang kruna
satma:
a. Genah kruna punika tusing dados
silurang
b. Tan dados kaselagin antuk
kruna-kruna tiosan
c. Kruna kakalih sane maarti asiki
Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane::
a.
Kruna
Satma Pepadan (Setara) inggih punika kruna satma sane madue linggih pateh.
·
Kruna
Satma Nyihnayang Matungkalik
Imba:
meme bapa, cerik kelih, luh muani,
tegeh endep, selem putih,
matah lebeng, lemah peteng,
kemu mai, kaja kelod, msl.
·
Kruna
Satma Ngerasang Arti
Imba: joh sawat, selem denges, peteng
dedet, nyunyur manis, langsing lanjar, tegeh ngalik, pait
makilit, putih ngempur, manis melenyad.
b.
Kruna
Satma Tan Pepadan (Tak Setara) sinalih tunggil krunane nerangan kruna-kruna lianan.
Imba: biu batu, tiing ampel, kesela
sawi, jebug arum, katik cengkeh, papah biu, nyuh gading, msl.
c.
Kruna
Satma Tawah (Unik) inggih punika rangkepan kalih kruna sane silih tunggil
krunannyane soleh (unik), nenten prasida rangkepang ring kruna lianan ri
tatkala ngwangun kruna satma.
Imba: seger oger, bagus genjing,
msl.
C.
Sandi Suara
Sandi suara inggih punika patemon suara kekalih raris
ngawetuang arti suara tunggil. Manut patemon aksara suara sandi punika wenten
taler sorohnannyane minakadi:
1. a + a = a upami : sa + ampun sampun
2. a + i = e upami
: saji + an = sajen
3. a + u = o upami : sa + ulah = solah
upami : tuju + an = tujon
Manut
genahnyane suara sandi wenten kalih soroh :
1. Sandi tengah inggih punika suara
sandi sane wenten wangunnyane sajeronong kruna tiron
Upami
: kasengkala + in = kasengkalen
te + tuju + an = tetujon
2. Sandi Sisi inggih punika wangunnyane
wenten wit ipun saking rangkepan kalih kruna :
Upami
: kapi + indra = kapindrah
nara + indra = narendra
wana + nara = wanara
parama + iswari = parameswari
D.
Tata
Lengkara
Lengkara inggih punika angkepan kalih kruna
utawi akeh sane prasida ngawetuang arti sane jangkep saha maweweh pola paneesnyane. Lengkara sané
kabaos paripurna sakirannyane madaging jejering lengkara (subjék) miwah linging
lengkara (prédikat).
1. Lengkara
Basa Bali nganutin Linggihnyane / Kedudukannya kapalih dados 4 Soroh :
a.
Jejering Lengkara (Subyek)
b.
Linging lengkara (Predikat)
c.
Panandang Lengkara (Obyek)
d.
Pidartaning Lengkara (Keterangan)
- Pidartaning
Genah / Tempat
- Pidartaning
Dauh /Jam
- Pidartaning Galah/ Waktu
- Pidartaning
Kahanan / Suasana
2. Lengkara
Basa Bali nganutin Panees “ Intonasinyane” kapalih dados 3 soroh :
a.
Lengkara Pamidarta (Kalimat Berita)
Inggih
punika lengkara sané nlatarang pariindikan (keadaan)
upami: Tititang ngranjing ring SMK N 1 Kubutambahan
b.
Lengkara Pitakén (Kalimat Tanya)
Inggih
Punika lengkara sané tetujon ipun nunas pasaur saking sang sané katakénin.
Panees ring panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang intonasi tanya.
upami: Luh, saja Iluh suba ngelah gegelan?
c.
Lengkara Penguduh (Kalimat Perintah)
Inggih
punika lengkara sané tetujon ipun ngandikain anak tiosan mangda maparilaksana
utawi ngambil pakaryan.
Upami: Luh, mai je paekin
negak disamping Beline!
Materi sajngakepnyane sane marupa pdf prasida kadownlaod iriki : Tata Basa Bali
THANK YOU SO MUCH
ReplyDeleteSuksma nggih
ReplyDelete