expr:class='"loading" + data:blog.mobileClass'>

Tata Basa Bali

1.      Tata Kruna Basa Bali

Kruna inggih punika pupulaning suara/wianjana sane ngwetuang arti. Pepalihan kruna kapalih dados 2 soroh luirnyane:

A.    Kruna Basa Bali Nganutin Wewangsannyane (Kedudukannya)

Manut ring Wewangsan ipun kruna basa Bali kapaih dados dasa soroh luirnyane

1.      Kruna Aran (Kata benda), kruna sane nyinahang wastan barang.

·         Kruna Aran Sekala (Kata Benda Kongkrit) upami: meja, kursi, gunung, msl.

·         Kruna Aran Niskala (Kata Benda Abstrak) upami: angin, keneh, suargan, msl.

2.      Kruna Kria (Kata Kerja), kruna sane nyinahang nglaksanayang karya.

a.       Kruna Kria marupa kruna lingga

Upami: juang, uber, jemak, msl.

b.      Kruna Kria marupa kruna tiron

·         Kruna Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif) upami: majalan, nulis, ngandik, msl.

·         Kruna Kria Linaksana (kata Kerja Fasif) upami: kakirim, sinurat, tulisa, kandika, msl.

3.      Kruna Kahanan (Kata keadaan), kruna sane nyinahang jawentenan kruna aran upami: putih, tegeh, bagus, jemet, lantang, msl.

4.      Kruna Wilangan (Kata Bilangan)

·         Kruna Wilangan Ketekan upami : sa, dua, telu, papat, lima, nenem, msl.

·         Kruna Wilangan Undagan/Panta (Urutan Bilangan) upami: kasa, karo, katiga, kapat, ékan (satuan), dasan (puluhan), atusan (ratusan), péon (ribuan), laksan (puluh ribuan), ketén (ratus ribuan), yutan (jutaan), bara (puluh jutaan), ingel (ratus jutaan), miliar (miliaran)

·         Kruna Wilangan Pahan (Pecahan) upami : tenga, seprapat, asibak, msl.

·         Kruna Wilangan Gebogan (Jumlah) upami : lebak, karobelah, samas, domas, msl.

·         Kruna Wilangan Pepasten upami : aijas, aijeng, abungkul, adiri, msl,

·         Kruna Wilangan Tan Janten upami : liu, begeh, bedik, msl.

5.      Kruna Wewastan (Kata Sandang), kruna sane nyinahang wastan barang, manusa miwah buron. Kruna wewastan wenten sane nyinahang:

a.       Kruna wewastan wasta, upami : I, Ni, Luh, Putu, Made, Komang, Ketut, msl. Mawiguna nyinahang wastan sang sor (rakyat)

b.      Kruna wewastan parab, upami : sang, ngakan, dewa, gusti, msl. Mawiguna nyinahang parab menak soran (arya)

6.      Kruna Pangarep (Kata Depan) upami :

a.       andap : di, ka, ba, i, msl.

b.      alus : ring, ri, antuk/olih, saking, msl.

7.      Kruna Panyambung/Pangiket (Kata Sambung) upami :

a.       andap : krana, yadiapin, tur, nanging, muah, msl.

b.      alus : santukan, duaning, yadiastun, miwah, utawi, saha, msl.

8.      Kruna Pangentos (Kata Ganti), kruna sane kangge ngentosin wastan jatma. Kruna wewastan wenten tigang soroh luire:

·         Pangentos jatma kapertama upami: iang, tiang, icang, kola, msl.

·         Pangentos jatma kaping kalih upami: cai, ragane, gusti, ratu, dewa, msl.

·         Pangentos jatma kaping tiga upami: ia, dane, ipun, ida, msl.

9.      Kruna Panguuh (Kata Seru) upami:

a.       Tatuladan suara: bur, dar, plak, briuk, tes, msl.

b.      Nyinahang rasa: aduh, arah, beh, ah, ih, msl.

10.  Kruna Paneges, sakadi: ya, ja, sih, ke, te, msl.

11.  Kruna Keterangan upami :

a.       Kruna katerangan genah : daja, peken, carik, kota, sekolah, tukad

b.      Kruna keterangan dauh : tuni, semeng, sanja, peteng, abulan,

 

B.     Kruna Basa Bali Nganutin Wangunnyane

Manut ring wangunnyane kruna basa Bali kakepah dados limang soroh luirnyane:

1.      Kruna Lingga (Kata Dasar), inggih punika kruna sane durung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan).

Manut wandannyane (kecap), kruna lingga kapalih dados lelima inggih punika:

a.       Kruna Lingga Awanda utawi Akecap (satu suku kata)

Upami:  yeh, poh, don, pis, tas, lan, tur, len, joh, boh, bok, mas, tuh, luh, nah, nyak, ron, duk, msl.

b.      Kruna Lingga Kalih Wanda utawi Duang Wanda (dua suku kata)

Upami:  durus, jalan, belus, padem, ajeng, jemet, belog, lengit, putih, api, jaran, mani, lacur, bulan, msl. (kruna lingga sane pinih akeh kawentenannyane ring kosa basa Bali).

c.       Kruna Lingga Tigang Wanda (tiga suku kata)

Upami:  segara, sepatu, pedanda, sengkala, cemara, prarai, keladi, cempaka, bendera, celagi, msl.

d.      Kruna Lingga Petang Wanda

Upami:  kalimayah, katibangbung, liligundi, kaliasem, kalialah, kalimantek, kalikukun, celebingkah,  msl.

e.       Kruna Lingga Limang Wanda

Upami:  katiwawalan, katibubuan, tambulilingan, katimumulan, kalisasuan, tamureretan, msl.

2.      Kruna Tiron (Kata Jadian), inggih punika kruna sane sampun polih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)

·         Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)

imba: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik,  kumalipan, sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa.                       

·         Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )

imba: alapa, batise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,

·         Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )

imba: sinurat, sumaur, telapak, gerigi

·         Wewehan gibung : (ka-an, ma-an, pa-an)

imba: kaduegan, majaguran, palinggihan

3.      Kruna Polah (Kata Berimbuhan Sengau), inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)

imba:

               - Tulis = Nulis
               - Tundik = Nundik
               - Kandik = Ngandik
               - Kajang = Ngajang

 

 - Sampat  = Nyampat

 - Sinduk  = Nyinduk            

 - Baca      = Maca
 - Pancing = Mancing

 

 

 

 

4.      Kruna Dwi Lingga (Kata Ulang), inggih punika: kruna lingga sane kaping kalihan. Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:

a.       Kruna Dwi Sama Lingga (Kata Ulang Murni), inggih punika kruna lingga sane kaucap pingkalih

imba: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit, msl.

b.      Kruna Dwi Samatra Lingga (Kata Ulang Berubah Bunyi), inggih punika kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih mauwah (berubah)

imba: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok, msl.

c.       Kruna Dwi Maya Lingga (Kata Ulang Semu), inggih punika kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging yening kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.

imba: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl

d.      Kruna Dwi Purwa Lingga (Pengulanagan Suku Kata Awal) inggih punika kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang.

imba: sesate, sesari, sesajen, msl

e.       Kruna Dwi Wesana Lingga (Pengulanan Suku Kata Akhir), inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk  pangater  (pa-).

imba: paketeltel, pakenyitnyit, pakecorcor, pakecoscos, msl.

5.      Kruna Satma/Kata Majemuk Bali

Inggih punika angkepan kalih kruna sane ngwetuang arti asiki. Sane nyinahang kruna satma:

a.    Genah kruna punika tusing dados silurang

b.   Tan dados kaselagin antuk kruna-kruna tiosan

c.    Kruna kakalih sane maarti asiki

Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane::

a.       Kruna Satma Pepadan (Setara) inggih punika kruna satma sane madue linggih pateh.

·         Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik

Imba: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, lemah peteng, kemu mai, kaja kelod, msl.

·         Kruna Satma Ngerasang Arti

Imba: joh sawat, selem denges, peteng dedet, nyunyur manis,  langsing lanjar, tegeh ngalik, pait makilit, putih ngempur, manis melenyad.

b.      Kruna Satma Tan Pepadan (Tak Setara) sinalih tunggil krunane nerangan kruna-kruna lianan.

Imba:  biu batu, tiing ampel, kesela sawi, jebug arum, katik cengkeh, papah biu, nyuh gading, msl.

c.       Kruna Satma Tawah (Unik) inggih punika rangkepan kalih kruna sane silih tunggil krunannyane soleh (unik), nenten prasida rangkepang ring kruna lianan ri tatkala ngwangun kruna satma.

Imba: seger oger, bagus genjing, msl.

 

C.    Sandi Suara

Sandi suara inggih punika patemon suara kekalih raris ngawetuang arti suara tunggil. Manut patemon aksara suara sandi punika wenten taler sorohnannyane minakadi:

1.      a + a = a                            upami : sa + ampun   sampun

2.      a + i = e                             upami : saji + an = sajen

3.      a + u = o                            upami : sa + ulah = solah

upami : tuju + an = tujon

Manut genahnyane suara sandi wenten kalih soroh :

1.      Sandi tengah inggih punika suara sandi sane wenten wangunnyane sajeronong kruna tiron

Upami : kasengkala + in = kasengkalen   

     te + tuju + an = tetujon                       

2.      Sandi Sisi inggih punika wangunnyane wenten wit ipun saking rangkepan kalih kruna :

Upami :     kapi + indra = kapindrah

nara + indra = narendra

wana + nara = wanara

parama + iswari = parameswari

 

D.    Tata Lengkara

Lengkara inggih punika angkepan kalih kruna utawi akeh sane prasida ngawetuang arti sane jangkep saha  maweweh pola paneesnyane. Lengkara sané kabaos paripurna sakirannyane madaging jejering lengkara (subjék) miwah linging lengkara (prédikat).

1.      Lengkara Basa Bali nganutin Linggihnyane / Kedudukannya kapalih dados 4 Soroh :

a.       Jejering Lengkara (Subyek)

b.      Linging lengkara (Predikat)

c.       Panandang Lengkara (Obyek)

d.      Pidartaning Lengkara (Keterangan)

-    Pidartaning Genah / Tempat

-    Pidartaning Dauh /Jam

-    Pidartaning  Galah/ Waktu

-    Pidartaning Kahanan / Suasana

2.      Lengkara Basa Bali nganutin Panees “ Intonasinyane” kapalih dados 3 soroh :

a.       Lengkara Pamidarta (Kalimat Berita)

Inggih punika lengkara sané nlatarang pariindikan (keadaan)

upami:  Tititang ngranjing ring SMK N 1 Kubutambahan

b.      Lengkara Pitakén (Kalimat Tanya)

Inggih Punika lengkara sané tetujon ipun nunas pasaur saking sang sané katakénin. Panees ring panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang intonasi tanya.

upami:  Luh, saja Iluh suba ngelah gegelan?

c.       Lengkara Penguduh (Kalimat Perintah)

Inggih punika lengkara sané tetujon ipun ngandikain anak tiosan mangda maparilaksana utawi ngambil pakaryan.

Upami: Luh, mai je paekin negak disamping Beline!


Materi sajngakepnyane sane marupa pdf prasida kadownlaod iriki : Tata Basa Bali

2 comments: